FUNGSI PRAGMATIS TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK
TSIS Diajengkeun pikeun nyumponan sarat nyangking Magister Pendidikan Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda
ku DADANG NURJAMAN 0907667
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN BUDAYA SUNDA SEKOLAH PASCASARJANA UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA 2011
LEMBAR PENGESAHAN
FUNGSI PRAGMATIS TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK
DADANG NURJAMAN 0907667
DISALUYUAN TUR DISAHKEUN KU PANGAPING: Pangaping I,
Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum. NIP 19630210 198703 1 001
Pangaping II,
Dr. Dingding Harudin, M.Pd. NIP 19640822 198903 1 001
Kauninga ku: Pupuhu Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI,
Dr. Ruhaliah, M.Hum. NIP 19641110 198903 2 002
PERNYATAAN
Dengan ini saya menyatakan bahwa tesis dengan judul Fungsi Pragmatik Tks Laku Basa Sunda dina Rohang Status Facebook ini beserta seluruh isinya adalah benar-benar karya saya sendiri, dan saya tidak melakukan penjiplakan atau pengutipan dengan cara-cara yang tidak sesuai dengan etika keilmuan yang berlaku dalam masyarakat keilmuan. Atas pernyataan ini, saya siap menanggung risiko/sanksi yang dijatuhkan kepada saya apabila kemudian ditemukan pelanggaran terhadap etika keilmuan dalam karya saya ini, atau ada klaim dari pihak lain terhadap keaslian karya saya ini.
Bandung, 15 Juli 2011 Yang membuat pernyataan,
Dadang Nurjaman, S.Pd.
FUNGSI PRAGMATIK TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK DADANG NURJAMAN ABSTRAK Basa Sunda kiwari geus digunakeun dina ramatloka jaringan social facebook pikeun nuliskeun rupa-rupa hal, kayaning id, sawangan, kahayang, lalayang, catetan, carita pondok, jeung sajak. Dina ieu panalungtikan, tks basa Sunda nu digunakeun dina rohang status facebook ditalungtik sacara dskriptif tina jihat laku basa kalawan pamarekan pragmatik fungsional. Masalah nu ditalungtik ngawengku: 1) kumaha kontks laku basa dina rohang status facebook, 2) kumaha wangun laku basa dina rohang status facebook, 3) kumaha wanda laku basa dina rohang status facebook, 4) kumaha fungsi laku basa dina rohang status facebook, jeung 5) kumaha thnik mtaforis nu digunakeun dina laku basa dina rohang status facebook. Dumasar ta masalah, ieu panalungtikan miboga tujuan pikeun ngadskripsikeun: 1) kontks laku basa dina rohang status facebook, 2) wangun laku basa dina rohang status facebook, 3) wanda laku basa dina rohang status facebook, 4) fungsi laku basa dina rohang status facebook, jeung 5) thnik mtaforis nu digunakeun dina laku basa dina rohang status facebook. Mtode nu digunakeun nyata mtode dskriptif-analitis, kalawan thnik ngumpulkeun datana ngawengku thnik rkam jeung dokumntasi. Sumber datana mangrupa tks basa Sunda dina rohang status facebook nu dipedalkeun dina bulan Mei 2011 ku panyatur nu kalibet dina jaringan akun facebook panalungtik, tur miboga unsur mtaforis. Dumasar ta sumber data, dicangking 15 tks nu dijadikeun data panalungtikan. Dumasar hasil panalungtikan, bisa dicindekkeun: 1) Kontks laku basa dina rohang status Facebook nmbongkeun komponn UUBS, nu nyarita, nu dicaritakeun, kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, sarta rasa katut nada nu tangtu. Ikon-ikon budaya modren leuwih ra batan budaya tradisional; 2) Tina lima warna laku basa sakumaha nu dibrhkeun ku Searle, opat warna di antarana digunakeun salaku laku basa dina rohang status facebook, nyata laku basa representatif, ekspresif, komisif, dan direktif; 3) Tina opat intersksi wanda laku basa, dua di antarana digunakeun salaku laku basa dina rohang status facebook, nyata laku basa langsung teu literal jeung teu langsung teu literal; 4) Aya genep fungsi laku basa dina rohang status facebook, ngawengku fungsi informatif, manipulatif, keyakinan, informatif-manipulatif, informatif-estetik dan informatifkeyakinan; 5) Unsur mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook bisa disungsi ngaliwatan pabanding, pangbanding, motif, jeung kecap panyambung babandingan. Pabanding jeung motif karranana disamunikeun, kudu dipaluruh tina pangbandingna nu mangrupa barang, pagawan, sipat, jeung paripolah. Kecap-kecap lir, jiga, sarua jeung, sarta ibarat, digunakeun dina sabagian leutik tks.
i
FUNGSI PRAGMATIK TEKS TINDAK TUTUR BAHASA SUNDA DALAM RUANG STATUS FACEBOOK DADANG NURJAMAN ABSTRAK Saat ini bahasa Sunda telah digunakan secara luas dalam situs jejaring sosial facebook untuk menuliskan berbagai hal, seperti ide, pemikiran, keinginan, undangan, catatan, cerita pendk, dan sajak. Dalam Penelitian ini, teks bahasa Sunda dalam ruang status facebook diteliti secara deskriptif dalam jihat tindak tutur melalui pendekatan analisis pragmatik fungsional. Ada lima permasalahan yang diteliti, yaitu 1) bagaimana konteks tindak tutur dalam ruang status facebook,2) bagaimana jenis tindak tutur dalam ruang status facebook, 3) bagaimana bentuk tindak tutur dalam ruang status facebook, 4) bagaimana fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, dan 5) bagaimana teknik metaforis digunakan dalam tindak tutur dalam ruang status facebook. Berdasarkan permasalahan tersebut, penelitian ini bertujuan mendeskripsikan: 1) konteks tindak tutur dalam ruang status facebook,2) jenis tindak tutur dalam ruang status facebook, 3) bentuk tindak tutur dalam ruang status facebook, 4) fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, dan 5) teknik metaforis yang digunakan dalam tindak tutur dalam ruang status facebook. Untuk menjawab permasalahan tersebut, digunakan metode deskriptif dengan teknik rekam dan studi dokumentasi. Sumber data berupa teks-teks bahasa Sunda dalam ruang status facebook yang dimuat bulan Mei 2011, berasal dari jejaring akun facebook peneliti, dan mengandung unsur metaforis. Berdasarkan sumber data tersebut, diperoleh 15 (lima belas) teks yang dijadikan data penelitian. Berdasarkan hasil analisis, diperoleh kesimpulan: 1) konteks tindak tutur dalam ruang status facebook menunjukkan komponen UUBS, pemakai bahasa, topik, latar belakang waktu, tempat dan suasana, serta rasa dan nada tertentu; Ikon-ikon budaya modern lebih banyak ditemukan daripada ikon-ikon budaya tradisional; 2) dari lima jenis tindak tutur menurut Searle, terdapat empat jenis tindak tutur yang digunakan dalam teks ruang status facebook, yaitu tindak tutur representatif, ekspresif, komisif, dan direktif; 3) dari empat bentuk interseksi tindak tutur, dua bentuk digunakan dalam teks ruang status facebook, yaitu tindak tutur langsung tidak literal dan tindak tutur tidak langsung tidak literal; 4) terdapat enam fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, yaitu fungsi informatif, manipulatif, keyakinan, informatif-manipulatif, informatif-estetik dan informatif-keyakinan; 5) unsur metaforis teks dalam ruang status facebook memiliki makna-makna tertentu yang dapat dianalisis melalui pebanding, pembanding, motif dan kata sambung perbandinganSebagian besar aspek pebanding dan motif disembunyikan sehingga harus dicari melalui pembanding yang berupa benda, sifat, dan tindakan. Kata lir, jiga, sarua jeung dan ibarat digunakan sebagai kata sambung perbandingan dalam sebagian kecil teks.
ii
PRAGMATIC FUNCTION OF SUNDANESE SPEECH ACTS IN THE FACEBOOK STATUS SPACE by DADANG NURJAMAN ABSTRACT Nowadays Sundanese language is widely used in the social networking sites Facebook to write various things, such as ideas, thoughts, wishes, invitations, notes, short stories, and poems. In this study, Sundanese language text in a facebook status is examined descriptively in speech act through pragmatic functional analysis approach. There are five problems studied: 1) how context of speech act in the facebook status space, 2) how type of speech act in the facebook status space, 3) how form of speech act in the facebook status space, 4) how function of speech act in the facebook status space, and 5) how metaphorical technic of the text in the facebook status space. Based on the research problem, the study aims to describe: 1) context of speech act in the facebook status space, 2) type of speech act in the facebook status space, 3) form of speech act in the facebook status space, 4) function of speech act in the facebook status space, and 5) metaphorical technic of the text in the facebook status space. Discusses the problem are used descriptive method with recording techniques and documentation. A source of data in the form of sundanese language texts in the facebook status that was published in May 2011, comes from the networking of researchers facebook account, and contains a metaphorical element. Based on these data sources, obtained 15 of text used as research data. From the analysis, found a few conclusions: 1) context of speech acts in the facebook status space indicates UUBS components, user language, topic, background time, place and ambience, as well as a certain flavor and tone; icons of modern culture were more common than the traditional cultural icons; 2) of the five types of speech acts according to Searle, there are four types of speech acts used, that is representative, expressive, comisive, and directive speech acts; 3) of the four intersection forms of speech acts, two forms used, namely the direct nonliteral speech act and indirect non- literal speech act; 4) there are six functions of speech acts used in the facebook status space, that is informative, manipulative, beliefs, informative-manipulative, informative-aesthetic, and informativeconfidence functions; 5) elements of metaphorical can be analyzed through comparative, comparison, motif and conjunctive comparison. From the analysis, most comparative and motives aspects are hidden that should be through a comparison of objects, properties, and action. Some conjunctions, namely are lir, jiga, sarua jeung and ibarat, used as the conjunctive comparison only in a small portion of text.
iii
PANGJAJAP
Taya kecap nu bisa ngagambarkeun rasa, taya kalimah nu bisa ngagambarkeun tumarimana diri, anging puji sukur ka kersaning Gusti Nu Maha Suci, rhing sim kuring tiasa ngarngskeun ieu tsis dina waktosna. Solawat miwah salam mugia kahaturkeun ka jungjungan alam Muhammad Saw., kulawargina, para sohabatna, tug dugi ka urang sadaya salaku umatna. Salasahiji sarat nalika rk ngarngskeun tolab lmu di paguron luhur jenjang S-2, unggal mahasiswa anu geus cumpon wates hontalan SKS-na diperedih pikeun nyusun karya ilmiah winangun tsis. ta tsis kudu dipertanggungjawabkeun dina ujian sidang nepi ka bakal nangtukeun lulushenteuna saurang mahasiswa. Sok sanajan kitu, tangtu sakuduna lain alatan hal di luhur ba ta tsis disusun. Hal anu sarua pentingna anu kudu dijadikeun panitn dina nyusun tsis th napak dina tujuan sangkan mahasiswa mampuh sacara profsional ngaorganisasikeun hasil diajar sarta nerapkeunana dina ngungkulan pasualan-pasualan luyu jeung widang studina kalawan ngagunakeun mtode mikir ilmiah. Dumasar alesan-alesan di luhur pisan ieu tsis disusun, kalawan dijudulan Fungsi Pragmatik Tks Laku Basa Sunda dina Rohang Status Facebook. Najan nurutkeun tataran idal disusunna ieu tsis th tangtu ngalak paul, tapi ttla kasalahan jeung kahngkran kalintang ageung pisan kamungkinanana. ta hal th lain dihaja, tapi anu pangutamana mah alatan kurangna kamampuh jeung
iv
kaweruh si kuring dina ngawasa palmuan anu pakait jeung pasualan dina ieu tsis. Pamungkas, mugia ieu usaha nyusun tsis th mr mangpaat pikeun usahausaha lianna dina ngungkulan gelarna pasualan-pasualan sabudeureun basa jeung pangajaranana. Salian ti ta, mugia bisa nambahan hasanah pustaka dina widang basa Sunda jeung pangajaranana.
v
TAWIS NUHUN
Kawatesanan ku pangaweruh sareng pangalaman, sim kuring dina ngarngskeun ieu tsis th mayunan teu kirang halangan tur harungan anu kapendak. Mungguhing ku ayana bantosan sareng dorongan ti seueur pihak, alhamdulillah ieu tsis tiasa ngawujud. Ku kituna, taya basa pangndahna anu kedal tina kaweningan ati sareng kajembaran manah, anging haturan swu nuhun laksa keti kabingahan kana sagala rupi bantosan sareng pangrojong anu parantos dipaparinkeun ka sim kuring, utamina ka: 1) Bapa Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum., salaku pangaping I, miwah Bapa Dr. Dingding Harudin, M.Pd., salaku pangaping II; 2) Ibu Dr. Ruhaliah, M.Hum, salaku pupuhu Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 3) Bapa miwah Ibu Dosn di Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 4) Ibu Wulan, staf TU Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 5) 6) 7) 8) 9) Mamah Ratnasih sareng Bapa Nana Rukmana (alm.); Abah Usman sareng Ema On; Ambu ma Sukasih; Si Jalu, Arfannizzar Mugi Yatmika; Tian Kustiawan sareng Tio Faradha Dinan Azka;
vi
10) Kang Otong (alm.), Apip Ruhamdani, Cc Hidayat, Darpan, Hadi AKS, Jajat, Dian Hndrayana, Eli Awaludin Jamil, Farid, Ceu Hj. Nur Aliawati Aliyah, Ineu Setyawati, Ai Nurhayati, Ridha Hrdiani, Tmmy Widyastuti, sareng Rini Sri Indriyani; 11) Kang Rahmat Hidayat, Sul Nurharismana, Haryadi Pramudita, Caca Danuwijaya, Mamay Rahayu Tresna Adhi, Ceu Wiwin Widaniawati, Dsi ndah Puspitaningsih, sareng Astrini Nursyamsiah; 12) Bapa Nandang Komara, Pupuhu SMP Negeri 2 Rancabali Kabupaten Bandung; 13) Bapa Ahmad Rohman Somantri, Suprihatin Rohana, Moh. Solihabudin, Dudung Ruswandi, Budi Budiawan, Ibu Nina Hasanah, Komalawati, sareng Ratna Nur Aisyah; 14) Kanca Mitra dina Facebook; 15) sugri sadaya anu teu tiasa diwincik hiji-hiji.
Mugia, sagala rupi bantosan sareng rojongan ti sadayana mangrupi amal kasaan anu dipaparinan ganjaran anu langkung ti Gusti Nu Maha Suci, amin.
Bandung, 15 Juli 2011 Tab pun, Dadang Nurjaman
vii
DAFTAR EUSI
ABSTRAK ........................................................................................................ i PANGJAJAP .................................................................................................... iv TAWIS NUHUN ............................................................................................... vi DAFTAR EUSI .................................................................................................. viii DAFTAR TABL .............................................................................................. x DAFTAR BAGAN ............................................................................................ xi DAFTAR GAMBAR ......................................................................................... xii DAFTAR GRAFIK ........................................................................................... xiii
Bab I BUBUKA .................................................................................................. 1 1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ....................................................................... 1 1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah Panalungtikan .......................................... 5 1.2.1 Watesan Masalah Panalungtikan ................................................................. 5 1.2.2 Rumusan Masalah Panalungtikan ............................................................... 6 1.3 Tujuan Panalungtikan ..................................................................................... 6 1.4 Mangpaat Panalungtikan ................................................................................ 7 1.5 Wangenan Operasional .................................................................................. 8 1.6 Anggapan Dasar ............................................................................................. 10 Bab II TKS VERBAL DINA ROHANG STATUS FACEBOOK MINANGKA LAKU BASA DINA KAGIATAN KOMUNIKASI VERBAL TINULIS ................................................. 2.1 Komunikasi Vrbal Tinulis .......................................................................... 2.2 Tks .............................................................................................................. 2.3 Laku Basa ..................................................................................................... 2.3.1 Kontks Laku Basa ................................................................................... 2.3.1.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa ...................................................... 2.3.1.2 Nu Mak Basa jeung Nu Dicaritakeun ................................................... 2.3.1.3 Kasang Tukang Tempat, waktu, jeung Suasana ..................................... 2.3.1.4 Alat Nu Digunakeun .............................................................................. 2.3.1.5 Rasa, Nada, jeung Ragam Basa .............................................................. 2.3.1.6 Amanat jeung Tujuan Omongan ............................................................ 2.3.2 Warna Laku Basa ...................................................................................... 2.3.3 Wanda Laku Basa .....................................................................................
12 12 23 33 33 33 36 37 37 38 46 47 50
viii
2.3.4 Fungsi Laku Basa ...................................................................................... 52 2.4 Thnik Mtaforis .......................................................................................... 55 2.5 Rohang Status dina Facebook ...................................................................... 62 Bab III MTODOLOGI PANALUNGTIKAN .............................................. 3.1 Mtode Panalungtikan .................................................................................. 3.2 Paradigma Panalungtikan ............................................................................. 3.3 Sumber Data ................................................................................................. 3.4 Instrumn Panalungtikan............................................................................... 3.5 Prosdur Ngumpulkeun Data ........................................................................ 3.6 Prosdur Analisis Data .................................................................................. 64 64 65 66 69 73 74
Bab IV FUNGSI PRAGMATIS LAKU BASA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK .......................................... 77 4.1 Dskripsi Data .............................................................................................. 77 4.2 Kontks Laku Basa dina Rohang Status Facebook ..................................... 79 4.2.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa ......................................................... 80 4.2.2 Nu Mak Basa ............................................................................................ 83 4.2.3 Nu Dicaritakeun ........................................................................................ 84 4.2.4 Kasang Tukang Tempat, waktu, jeung Suasana......................................... 87 4.2.5 Rasa jeung Nada ........................................................................................ 89 4.3 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook ....................................... 93 4.3.1 Laku Basa Rprsntatif ............................................................................ 94 4.3.2 Laku Basa Direktif ..................................................................................... 95 4.3.3 Laku Basa ksprsif ................................................................................... 96 4.3.4 Laku Basa Komisif .................................................................................... 100 4.4 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook ....................................... 104 4.4.1 Laku Basa Langsung Teu Literal .............................................................. 104 4.4.2 Laku Basa Teu Langsung Teu Literal ....................................................... 106 4.5 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook ........................................ 112 4.6 Thnik Mtaforis Tks Laku Basa dina Rohang Status Facebook .............. 118 4.7 Pedaran Hasil Panalungtikan ........................................................................ 130 Bab V KACINDEKAN JEUNG SARAN ..................................................... 140 5.1 Kacindekan ................................................................................................. 140 5.2 Saran ........................................................................................................... 146 DAFTAR PUSTAKA ..................................................................................... 148
ix
LAMPIRAN-LAMPIRAN: 1. Data Tks dina Rohang Status Facebook ..................................................... 2. Korpus Data ................................................................................................. 3. Format Kartu Data ........................................................................................ 4. Conto Data Intertkstual .............................................................................. 5. SK Pembimbing Tsis ..................................................................................
153 158 160 161 162
RIWAYAT HIRUP ........................................................................................ 164
x
DAFTAR TABL
Tabl 2.1 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11
Modus Kalimah dina Laku Basa Conto Data Tkstual Format Tabl Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Mak Basa dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Dicaritakeun dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Ragam Basa dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Amanat Omongan Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Aspk Mtaforis Laku Basa dina Rohang Status Facebook Data Tkstual Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Sipat dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Situasi dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook Aspk Mtaforis Laku Basa dina Rohang Status Facebook
Kaca 51 67 70 70 70 70
71 71
71 71 72 72 72 72 78 80 84 86 88 89 92 102 111 116 129
x
DAFTAR BAGAN
Bagan 2.1 2.2 2.3 2.4 3.1 3.2 3.3
Pross Komunikasi Basajan Modl Komunikasi nurutkeun Johnson Modl Uses and Gratifications Rosengren Modl Komunikasi Linir Paradigma Panalungtikan Tehnik Analisis Interaktif Prosdur Analisis Laku Basa dina Rohang Status Facebook
Kaca 13 13 16 21 65 74 76
xi
DAFTAR GAMBAR
Gambar 1.1 Tepas jeung rohang status dina situs facebook 3.1 Conto Data Intertkstual jeung Sosio-Kultural 3.2 Format Kartu Data
kaca 3 68 69
xii
DAFTAR GRAFIK
Grafik Kaca 4.1 Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook 81 4.2 Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Sipat dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook 85 4.3 Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Situasi Laku Basa dina Rohang Status Facebook 86 4.4 Kontks Kasang Tukang Laku Basa dina Rohang Status Facebook 89 4.5 Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook 90 4.6 Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook 93 4.7 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook 103 4.8 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook 111 4.9 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook 117
xiii
BAB I BUBUKA
1.1 Kasang Tukang Panalungtikan Salian ti digunakeun dina komunikasi sirkulr (gunem catur sapopo), basa Sunda kiwari geus digunakeun dina komunikasi massa. Laku basa dina situasi komunikasi massa di antarana nyampak dina rohang status ramatloka (website; situs) jaringan sosial (social network) facebook. Kagiatan nuliskeun rupa-rupa perkara dina rohang status th enas-enasna mah mangrupa kagiatan laku basa dina komunikasi vrbal wangun tinulis. Dina kontks komunikasi tinulis, laku basa dina rohang status facebook miboga fungsi pragmatik, patali jeung pamakan basa sacara naratif jeung aktif pikeun komunikasi dina kahirupan sapopo. Sedengkeun dina pross komunikasina sorangan, bisa ditilik tina jihat psikologis jeung mkanistis. Kamekaran facebook mawa pangaruh positif keur pamiarsana. Konsp facebook mangrupa viral marketing1 anu bisa nyebar samakta kalawan gratis, mr pangaruh positif pikeun pamiarsana enggoning ngaraketkeun duduluran, mikawanoh jeung nmbongkeun potnsi diri, sarana pikeun promosi, sarana diskusi, jeung sarana nepikeun angen-angen atawa sawangan. Ilaharna ramatloka media sosial, ayana facebook th mantuan urang dina ngayakeun interaksi atawa komunikasi jeung sing saha wa di sakuliah dunya,1
Kecap viral manana mibanda sipat kawas virus. Viral Marketing nyata sistem pamasaran anu sumebarna kalawan gancang, kawas virus anu ngainfksi sl organisme biologis sakumna mahluk hirup, sumebar kalawan tatalpa.
1
2
kalawan biaya nu diperlukeun kaitung murah dibandingkeun misalna jeung ngagunakeun telepon. Salian ti ta, ngaliwatan facebook og dimungkinkeun pisan sumebarna informasi bisa lumangsung kalawan leuwih gancang. Salian ti mangpaat positif, facebook og mawa pangaruh nu ngatif. Ku ayana facebook, kagiatan interaksi interpersonal sacara langsung (face to face) beuki ngurangan, sabab aya anggapan yn komunikasi ngaliwatan facebook karasa leuwih praktis. Dina ambahan nu leuwih lega, nurutkeun
www.laksamana12.wordpress.com (diakss 1 Sptmber 2010) facebook bisa ngabalukarkeun pasualan hukum. Di antarana jadi sarana pikeun ngahina atawa ngagorngkeun ngaran, nipu, prostitusi, nyulik, salingkuh, alesan pikeun mahan manh, ngaganggu produktifitas gaw, jeung nyebarkeun paham-paham atawa idologi anu pasalia jeung konsp nagara, adat-istiadat, atawa agama. Salian ti ta, sok sanajan eusining rohang status facebook henteu miboga maksud atawa tujuan anu sipatna ngatif, pamahaman anu bda-bda ti swangswang pamiarsa ra anu ngabalukarkeun munculna pacogrgan, boh sacara pribadi boh sacara hukum. Contona, status jeung komntar anu maksudna heureuy bisa dianggap serius atawa ngahina, nganyerikeun hat, jeung ngagogorng, anu bh dieuna bisa dipasualkeun ngaliwatan hukum pidana jeung perdata. Minangka pakakas pikeun nepikeun pesen nu tangtu dina kontks komunikasi, tks vrbal dina rohang status facebook nmbongkeun aspk-aspk situasi jeung motif nu tangtu. Salian ti ta, bisa dipastikeun yn unggal ungkara (tks) dina basa Sunda, nu mangrupa laku basa nu wajar, dipangaruhan og ku kontks, nepi ka warna, wanda, fungsi, jeung maksud ungkarana mibanda
3
hubungan kontkstual. Patali jeung ta hal, pesen nu hayang ditepikeun th aya kalana nyamuni ngaliwatan rupa-rupa laku basa ngagunakeun thnik mtaforis, sok sanajan bisa jadi komunikatorna sorangan teu sadar geus ngalakukeun polah sarupa kitu. Sangkan komunikasi ngaliwatan rohang status facebook bisa lumangsung kalawan had jeung teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan anu sipatna ngatif, perlu pisan simbol-simbol tks vrbal basa Sunda anu digunakeunana dina rohang status facebook th dimanaan kalawan teleb.
Gambar 1.1: Tepas jeung rohang status dina situs facebook (Foto: www.facebook.com)
Aya sawatara karakteristik umum urang Sunda nalika ngayakeun komunikasi, di antarana kabiasaan nyumputkeun atawa nyamunikeun parasaan, pamikiran, atawa kahayangna ngaliwatan ungkara-ungkara basa nu
4
disumputsalindungkeun maksudna. Aya og nu najan dipertlakeun, sammhna direumbeuy heula ku omongan-omongan lianna nu ceuk pangrasana bisa nganteurkeun kana maksud saenyana, nu dina istilah masarakat Sunda sok disebut malapah gedang. Kedalna ungkara-ungkara nu nyamunikeun maksud sarupa kitu th biasana dina laku basa (speech act) mnta (requesting), nganuhunkeun (complimenting), nolak (refusing), jeung humandeuar (complaining). Salian ti ta, aya og nu mangrupa nitah, ngajak, kritik, ngambek, jst. Patali jeung laku basa mnta, nganuhunkeun, nolak, atawa humandeuar, geus ra panalungtikan nu dilaksanakeun, boh nu dipuseurkeun kana hiji basa, boh nu sipatna lintas-budaya. Dina kontks basa Sunda, panalungtikan perkara laku basa nu kungsi dilaksanakeun di antarana: 1) The Language of Refusals in Sundanese Society: a Workplace Case, ku . Aminudin Azis (1996), mangrupa tsis di Univrsitas Monash, Australia; 2) Deskripsi Maksud Tuturan Sindiran Nyungkun dalam Bahasa Sunda Dialek Priangan, ku Yudi Permana (2001), skripsi di Universitas Gadjah Mada; jeung 3) Realisasi Tindak Tutur Poyok Ungkal (TTPU) Pada Masyarakat Desa Ungkal Kecamatan Conggeang Kabupaten Sumedang: Kajian Sosiopragmatik dan Pemanfaatannya Sebagai Bahan Ajar Di SMPN 1 Jatinunggal Kabupaten Sumedang, ku Dadan Andana (2009), tesis di Program Studi Pendidikan Bahasa Indonsia SPS UPI. Sawatara panalungtikan perkara laku basa sakumaha nu dipedar di luhur, nekenkeun udagan panalungtikanana kana dskripsi variasi laku basa nu dilakukeun ku panyatur basa Sunda patali jeung laku basa nyatakeun hal nu tangtu
5
dumasar kana prinsip kasopanan. Data panalungtikanana mangrupa ungkara basa Sunda nu digunakeun dina situasi komunikasi sirkulr sacara langsung. Panalungtikan perkara mana tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook tacan kungsi dilaksanakeun. Ku kituna, panalungtikan perkara fungsi pragmatis tks laku basa Sunda dina rohang status facebook th perlu pikeun dilaksanakeun.
1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah Panalungtikan 1.2.1 Watesan Masalah Panalungtikan Laku basa dina rohang status facebook th nmbongkeun ciri atawa karakteristik anu tangtu, boh patali jeung adeganana boh patali jeung manana. Salian ti ta, aya og pangaruh-pangaruh intertkstual jeung sosio-kultural anu milu marengan dipedalkeunana status dina facebook. Aya atawa henteuna tujuantujuan anu tangtu dina prakna laku basa dina rohang status facebook, ngagelarkeun sawatara pangaruh positif jeung ngatif. Pamahaman anu bda-bda ti papada pamiarsa dina ngamanaan tks dina rohang status facebook, ngabalukarkeun tujuan positif bisa robah manana jadi ngatif, pon kitu deui sabalikna tujuan ngatif bisa robah jadi positif. Kalawan tinimbangan-tinimbangan: 1) ieu panalungtikan nyoko kana hiji dskripsi pamakan basa Sunda ngaliwatan tks verbal; 2) ieu panalungtikan mangrupa studi kasus tunggal (embedded case study), nyoko kana hiji karakteristik anu sasaran jeung lokasi studina ukur hiji jeung teu nmbongkeun
6
atawa ngabandingkeun karakteristik anu bda; jeung 3) waktu jeung biaya panalungtikan anu samport; sangkan teu lega teuing, pasualan anu baris ditalungtik th diwatesanan, perkara laku basa ngaliwatan thnik mtaforis dina status facebook anu mangrupa tks vrbal basa Sunda.
1.2.2 Rumusan Masalah Panalungtikan Nyoko kana watesan di luhur, pasualan anu baris ditalungtik dirumuskeun sakumaha ieu di handap. 1) Kumaha kontks laku basa dina rohang status facebook? 2) Kumaha warna laku basa dina rohang status facebook? 3) Kumaha wanda laku basa dina rohang status facebook? 4) Kumaha fungsi laku basa dina rohang status facebook? 5) Kumaha thnik mtaforis nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook?
1.3 Tujuan Panalungtikan Sacara umum, ieu panalungtikan mibanda tujuan pikeun maluruh manamana anu nyangkaruk dina tks vrbal basa Sunda nu digunakeun pikeun nepikeun rupa-rupa hal dina rohang status facebook, sangkan kagambar hiji konsp anu bisa nmbongkeun pangaruh atawa mangpaat facebook pikeun
7
kahirupan urang Sunda. Sedengkeun sacara husus, ieu panalungtikan mibanda tujuan pikeun ngadskripsikeun: 1) kontks laku basa dina rohang status facebook; 2) warna laku basa dina rohang status facebook; 3) wanda laku basa dina rohang status facebook; 4) fungsi laku basa dina rohang status facebook; 5) thnik mtaforis nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook.
1.4 Mangpaat Panalungtikan Sacara umum, ieu panalungtikan dipiharep mr mangpaat pikeun usaha ngamumul kahirupan basa Sunda dina rupaning widang. Sedengkeun sacara husus, dipiharep mawa mangpaat sakumaha ieu di handap. 1) Pikeun sakumna masarakat Sunda, bisa digunakeun salaku wahana ngajembaran pangaweruh jeung sawangan hirupna, utamana dina mekarkeun sikep leuwih taliti jeung rsponsif anu didadasaran ku sikep mntal positif. Ku ta hal, status jeung komntar facebook anu ngagunakeun basa Sunda dipiharep teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan dina hirup kumbuh sapopo, boh pasualan pribadi, sosial budaya, boh pasualan hukum. 2) Salaku bagian unsur budaya, dskripsi mana mtafora tks vrbal basa Sunda nu digunakeun dina rohang status facebook mangrupa bahan anu penting
8
pikeun nyuprih ajn-inajn kamekaran basa Sunda salaku pakakas komunikasi masarakat Sunda; 3) Pikeun lmu basa Sunda sorangan bisa dijadikeun dokumntasi dina hirupkumbuhna ngawarnaan kamekaran kahirupan masarakat Sunda. 4) Pikeun dunya atikan basa Sunda di sakola, bisa dijadikeun salaku alternatif bahan pangajaran maca, nyarita, jeung nulis. Kalawan ngagunakeun bahan pangajaran anu deukeut jeung dunya siswa atawa nu diajar basa Sunda, dipiharep kagiatan diajar basa Sunda th bisa leuwih narik ati. Bh dituna bisa numuwuhkeun sikep had enggoning ngamumul hirup-huripna basa Sunda.
1.5 Wangenan Operasional Sangkan cs, istilah anu aya patalina jeung judul ieu panalungtikan didfinisikeun sacara operasional dumasar kana watesan-watesan sakumaha ieu di handap. 1) Laku Basa Laku basa nyata kontks kawacanaan nu mangrupa paripolah omongan (ungkara) nu digunakeun ku pamak basa nalika lumangsungna komunikasi, kalawan dibrhkeun dina wangun tks prformatif ngaliwatan pamakan vrba dina kalimah-kalimah komisif, impositif, ksprsif, jeung asrtif. Ku Austin (1962) dirumuskeun dina tilu wengkuan: 1) laku basa lokusi; 2) laku basa ilokusi; jeung 3) laku basa perlokusi; sedengkeun nurutkeun Searle, ngawengku: laku basa rprsntatif, laku basa dirktif, laku basa ksprsif,
9
laku basa komisif, jeung laku basa dklarasi. Laku basa aya dina dua wengkuan langsung-teu langsung jeung literal-teu literal. Dua wengkuan laku basa kasebut, dina prakna bisa pagalo ngawangun intersksi: langsung-literal, langsung-teu literal, teu langsung-literal, jeung teu langsung-teu literal. Salasahiji thnik nu digunakeun dina laku basa nyata thnik mtaforis, mangrupa thnik pikeun nyiptakeun asosiasi ngaliwatan analogi nu ngabandingkeun dua hal sacara langsung dumasar fungsi laku basa nu dipilih ku panyatur, disungsi wangun, gaya, jeung manana tina tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook. Pikeun nyungsi mana dina ungkara nu ngagunakeun mtafora, perlu dianalisis opat hal nu ngawengku pangbanding (kuivaln jeung penanda), pabanding (kuivaln jeung petanda), motif, jeung kecap panyambung babandingan. 2) Rohang Status Facebook Rohang status facebook mangrupa rohang atawa kaca (page) bagian tina fasilitas news feed dina ramatloka jaringan sosial facebook, digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal jeung ngirimkeun atawa nmbongkeun gambar jeung pilem. Dina ieu panalungtikan, rohang status facebook th ditekenkeun kana rohang nu digunakeun pikeun medalkeun tks-tks vrbal. 3) Fungsi Pragmatis Pragmatik mangrupa cabang lmu basa nu ngulik struktur basa sacara ksternal, kumaha satuan kabasaan digunakeun dina prakna komunikasi. Dina ieu panalungtikan, fungsi pragmatis th patali jeung analisis tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook kalawan puseur sawangan atawa titik
10
pamianganana tina konsp laku basa, patali jeung kontks, warna, jeung thnik laku basa dina prakna komunikasi vrbal tinulis linir.
1.6 Anggapan Dasar Tujuan ieu panalungtikan henteu nekenkeun kana nguji hipotsis anu tangtu. Parandn kitu, dina prak-prakanana mah anu nalungtik teu bisa leupas tina ayana wawasan anu nganteurkeun, jadi kasang tukang, jeung ngawewegan ieu panalungtikan. Sok sanajan, ta wawasan th sabisa-bisa diusahakeun teu ngaganggu dina ngobt jeung ngarumuskeun timuan-timuan anu dianggap penting dina ieu panalungtikan. Patali jeung hal di luhur, di antarana bisa didadarkeun wawasan-wawasan sakumaha ieu di handap. 1) Basa Sunda geus digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status ramatloka jaring sosial facebook; 2) Kagiatan nuliskeun rupa-rupa perkara dina rohang status th enas-enasna mah mangrupa kagiatan laku basa dina komunikasi vrbal wangun tinulis; 3) Basa Sunda anu digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status ramatloka jaring sosial facebook gayana mangrupa ragam lisan anu ditulis; 4) Kagiatan nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status facebook bisa ditilik tina rangkay kamekaran komunikasi intrapersonal jeung komunikasi massa. Pamiarsa ramatloka jaring sosial facebook ngamangpaatkeun fitur jeung aplikasi anu nyampak pikeun digunakeun salaku sarana komunikasi;
11
5) Dina tujuanana pikeun komunikasi, eusining rohang status facebook dipangaruhan ku aspk motif. Pikeun tujuan-tujuan anu tangtu luyu jeung motifna, wacana anu nyampak ra anu ngagunakeun simbol-simbol; 6) Kaayaan sosial budaya dina pajamanan atawa dangka waktu eusining rohang status facebook diterbitkeun atawa ditulis milu mangaruhan kana wacana anu digelarkeun. Ku kituna, sawangan-sawangan sosial budaya gelar mangrupa rspon masarakat anu milu mangaruhan kana kawangunna opini ngeunaan rupa-rupa pasualan sosial budaya.
BAB II TKS VRBAL DINA ROHANG STATUS FACEBOOK MINANGKA LAKU BASA DINA KAGIATAN KOMUNIKASI VRBAL TINULIS
2.1 Komunikasi Vrbal Tinulis Nurutkeun sawatara panalungtikan, kurang leuwih 75% nepi ka 90% waktu anu kasorang ku unggal jalma dina sapona digunakeun pikeun ngayakeun kagiatan komunikasi. Ngaliwatan komunikasi, manusa ngawangun hiji sistem silipikaharti pikeun numuwuhkeun duduluran, ngariksa rasa silipikanyaah, mekarkeun pangaweruh, jeung ngamumul peradaban. Ngaliwatan komunikasi og, manusa bisa numuwuhkeun pacogrgan, ngagelarkeun rasa mumusuhan, silipikangwa, mendet kamajuan, jeung mendet munculna pamikiran-pamikiran anyar (Rakhmat, 2007:vii). Ashley Montagu (Rakhmat, 2007:12) ntlakeun yn manusa sastuna diajar jadi manusana sorangan ngaliwatan komunikasi. Hakekatna komunikasi th mangrupa pross nepikeun pikiran atawa parasaan hiji jalma ka jalma lianna kalawan ngagunakeun basa salaku pakakasna (Effendi, 2007:28). Jalma nu nepikeun pikiran atawa parasaanana disebutna komunikator (panyatur), jalma lianna anu narima pesen disebutna komunikan (pamiarsa), sedengkeun eusi pikiran atawa parasaan nu ditepikeun th mangrupa pesen. Tina ta hal, komunikasi th bisa disebutkeun salaku pross nepikeun pesen ti komunikator ka komunikan. Basa salaku mdium komunikasi patali jeung aspk nu dipibanda ku
12
13
pesen ta, nu ngawengku eusi pesen (content of message) jeung lambang (symbol).
Bagan 2.1: Pross Komunikasi Basajan (Suprapto, 2009:8)
Sacara leuwih lega, nurutkeun Johnson (Supratiknya, 1995:30-31) komunikasi mangrupa wangun paripolah hiji jalma, boh sacara vrbal boh nonvrbal, nu dirspon (ditanggap) ku jalma lianna. Unggal paripolah jalma nmbongkeun pross komunikasi th patali jeung ayana brhan pesen-pesen nu tangtu. Prossna bisa katitn tina gambar di handap.
Bagan 2.2: Modl Komunikasi nurutkeun Johnson (Supratiknya, 1995:31)
14
Dumasar kana bagan 4 di luhur, dina prakna komunikasi th aya tujuh unsur dasar, nu ngawengku: 1) maksud, pamikiran, jeung parasaan nu nyampak dina diri komunikator (panyatur), katut paripolah nu dipilihna pikeun ngirimkeun pesen nu tangtu; 2) pross kodifikasi (encoding) pesen ku komunikator (panyatur), nu mangrupa pross ngarobah sawangan, parasaan, jeung maksud awal kana wangun pesen nu bisa dikirimkeun; 3) pross ngirimkeun pesen ka komunikan (pamiarsa); 4) saluran (channel) atawa mdia nu digunakeun pikeun ngirimkeun pesen; 5) pross dkodifikasi (decoding) pesen ku komunikan (pamiarsa), ngaliwatan interprtasi jeung nafsirkeun mana; 6) tanggapan batin komunikan (pamiarsa) patali jeung hasil interprtasina perkara mana pesen nu kacangking; jeung 7) kamungkinan ayana rereged (noise) nu tangtu. Nurutkeun Karl Erik Rosengren (Santoso, 2009:107), papada jalma dina hiji masarakat ngalibetkeun dirina dina komunikasi th aya alatanana, nepi ka kagiatan komunikasina napak dina tujuan jeung fungsi nu tangtu. Napak kana pamanggih E. Sampson, Rakhmat (2007:33-35) ntlakeun yn sacara gurat badag aya dua faktor anu mangaruhan kalakuan manusa, nya ta faktor biologis jeung sosiopsikologis. Salaku mahluk biologis, manusa taya bdana jeung mahluk lianna anu mangrupa sato, faktor biologis kalibet sacara gembleng dina sakabh kagiatan manusa, samalah sok patali jeung faktor sosiopsikologis. Kalakuan sosial manusa diaping ku aturan-aturan anu geus diprogram sacara gntis dina diri
15
manusa, biasana disebut epigenetic rules, anu ngatur kalakuan manusa ti mimiti kacenderungan pikeun ngungkulan incest, kamampuh paham kana ksprsi, tepi ka rspon kana pasualan pulitik. Faktor-faktor sosiopsikologis mangrupa karakteristik anu mangaruhan kalakuan manusa disawang tina manusa salaku mahluk sosial. Klasifikasi faktor sosiopsikologis ngawengku tilu komponn afktif, kognitif, jeung konatif. Motif manusa dina ngayakeun komunikasi atawa hubungan lianna mangrupa salasahiji aspk dina komponn afktif, biasa disebut motif sosiognsis atawa motif skundr. Napak kana konsp hirarki kabutuhan (need hierarchi) Abraham Maslow jeung pamanggih ti sawatara ahli psikologi jeung komunikasi, Rakhmat (2007:38-39) ngawincik klasifikasi motif sosiognsis manusa kana genep wengkuan, nya ta 1) motif hayang mikanyaho, 2) motif kompetnsi, 3) motif cinta, 4) motif harga diri jeung kabutuhan pikeun maluruh idntitas, 5) kabutuhan kana ajn-inajn jeung mana kahirupan, jeung 6) kabutuhan pikeun ngundakkeun kualitas hirup ngaliwatan potnsi anu dipimilik. Ngaliwatan modl Uses and Gratifications, digambarkeun sakumna infrastruktur biologis jeung psikologis nu ngawangun atawa jadi tatapakan paripolah sosial jalma (basic needs). ta kabutuhan biologis jeung psikologis ngalantarankeun hiji jalma ngayakeun raksi ngaliwatan sawatara paripolah. Raksi papada jalma dituturkeun ku interaksi antara faktor internal jeung ksternal, nyata antara hiji jalma jeung masarakat sabudeureunana. Salian ti ta, interaksi og dilakukeun ngaliwatan pross intra-individual, kalawan gumulungna
16
rupa-rupa pasualan, motif, jeung paripolah media ngahasilkeun faktor-faktor kasugemaan atawa kateusugemaan. Modl Uses and Gratifications bisa digambarkeun sakumaha bagan ieu di handap.
Bagan 2.3: Modl Uses and Gratifications Rosengren (Santoso, 2009:107)
Aspk sosial budaya milu mangaruhan kana pross komunikasi manusa. Unggal komunitas dina hirup kumbuh manusa pasti mibanda sistem sosial anu tangtu, anu bh dieuna milu mangaruhan kana pross jeung kabiasaan dina prakprakanana ngayakeun komunikasi, boh komunikasi intrapersonal boh komunikasi massa. Delgado (Rakhmat, 2007:44) ngaragum rupa-rupa faktor kasebut ngawengku 1) aspk objktif lingkungan: kologis (gografis, iklim,
mtorologis), dsain jeung arsitktural, tmporal, analisis suasana kalakuan, tknologi, jeung faktor sosial (struktur organisasi, peran, struktur kelompok, jeung karakteristik populasi); 2) lingkungan psikososial: iklim organisasi jeung
17
kelompok, tos jeung iklim institusional-kultural; jeung 3) stimulus anu ngawewegan kalakuan jalma lianna jeung situasi. Patali jeung ta hal, nurutkeun Effendy (2003:55), manusa ngayakeun komunikasi kalawan napak dina tujuan: 1) ngarobah sikep (to change the attitude); 2) ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini (to change the opinion); 3) ngarobah paripolah (to change the behaviour); jeung 4) ngarobah masarakat (to change the societyi). Sedengkeun nurutkeun Grace (Suprapto, 2009:11), tujuan komunikasi th ngawengku: 1) tujuan fungsional (the functional goals), pikeun ngahontal tujuan organisasi atawa lembaga; 2) tujuan manipulasi (the manipulative goals), pikeun ngagerakkeun jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; 3) tujuan kandahan (the aesthetics goals), pikeun nyiptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan; jeung 4) tujuan kayakinan (the confidence goals), pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna. Salian ti miboga tujuan nu tangtu sakumaha dipertlakeun di luhur, komunikasi miboga sawatara fungsi. Nurutkeun Effendy (2003:55), fungsi komunikasi th pikeun:
18
1) mr informasi (to inform); 2) ngatik (to educate); 3) hiburan (to entertaint); jeung 4) mangaruhan (to influence). Adler jeung Rodman (2006:9) ntlakeun yn kamampuh komunikasi dina nyumponan sawatara kabutuh dasar, ngadadasaran manusa ngayakeun
komunikasi. Ku ta hal, dina prakna komunikasi th miboga opat rupa fungsi, ngawengku fungsi fisik, fungsi idntitas, fungsi sosial, jeung fungsi praktis. Sedengkeun nurutkeun Suprapto (2009:12), sok sanajan teu sakabh wangun jeung pross komunikasi miboga fungsi nu tangtu, sacara gurat badag mah bisa disebutkeun yn fungsi komunikasi th di antarana: 1) mr informasi, ngundakkeun pangaweruh, jeung nambahan wawasan; 2) numuwuhkeun parasaan nu tangtu, nepikeun pamikiran, id, atawa sawangan; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah. Hal nu pangpokona dina pross komunikasi th nyatana pikeun meunangkeun mana anu sarua di antara papada jalma anu kalibet di jerona. Pross komunikasi, boh sacara heureut boh lega, enas-enasna mah mangrupa pross nepikeun pesen ku komunikator (panyatur) ka komunikan (pamiarsa). Patali jeung ta hal, pross komunikasi bisa disawang tina jihat psikologis jeung mkanistis (Effendy, 2003:31-41). Pross komunikasi dumasar kana sawangan psikologis lumangsung dina diri panyatur jeung pamiarsa. Nalika panyatur miboga niat pikeun nepikeun pesen nu tangtu ka pamiarsa, dina jero dirina
19
lumangsung hiji pross patali jeung kagiatan mungkus eusi pesen nu mangrupa pikiran ngaliwatan lambang nu mangrupa basa (nkoding). Sabada ta pross kalakonan, hasilna ngawujud minangka pesen nu saterusna dikirimkeun atawa dioperkeun ka pamiarsa. Pesen nu dikirimkeun ku panyatur ditwak ku pamiarsa ngaliwatan pross dkoding, mangrupa kagiatan muka bungkus pesen ti panyatur nu kacangking ku dirina. Saupamana pamiarsa ngarti kana eusi bungkusan nu wujudna mangrupa pikiran panyatur, komunikasi th geus lumangsung. Sedengkeun dumasar kana sawangan mkanistis, pross komunikasi sipatna situasional, gumantung kana situasi nalika ta komunikasi lumangsung. Dumasar kana ta hal, pross komunikasi mekanistis digundukkeun jadi dua pross komunikasi primr jeung skundr. Pross komunikasi primr mangrupa pross nepikeun pikiran ku panyatur ka pamiarsa ngaliwatan lambang (simbol) minangka mdia atawa saluranana. Umumna lambang th mangrupa basa, tapi dina situasi nu tangtu mah lambang th bisa mangrupa gerak babagian awak, gambar, warna, jeung sajabana (kial; gesture). Lambang nu mangrupa basa disebutna lambang vrbal, sedengkeun lambang lianna mah disebutna lambang nonvrbal. Komunikasi vrbal enas-enasna mangrupa komunikasi ngagunakeun basa. Salian ti sacara lisan, mdium basa nu digunakeun dina komunikasi vrbal bisa digunakeun sacara tinulis. Wangun komunikasi vrbal tinulis ngawujud dina
wacana tinulis nu bisa dicangking jeung dipaham eusina ku pamiarsa ngaliwatan pross maca tks.
20
Sacara skundr, pross komunikasi th mangrupa pross nepikeun pesen ku panyatur ka pamiarsa dina mdia kahiji nu mangrupa lambang kalawan ngamangpaatkeun atawa ngagunakeun pakakas (sarana) nu tangtu salaku mdia kadua. Digunakeunana mdia kadua th patali jeung situasi pamiarsana nu jauh atawa ra jumlahna, atawa duanana, jauh jeung ra. Sawatara conto mdia nu kiwari geus ra digunakeun dina prosss komunikasi di antarana surat (manual jeung lktronik), telepon, spaker, jeung mdia massa (koran, majalah, radio, televisi, jeung internt). Pross komunikasi, boh sacara psikologis boh mkanistis, bisa lumangsung dina wujud linir jeung sirkulr2. Dina kontks komunikasi, pross sacara linir th mangrupa pross nepikeun pesen ku panyatur ka pamiarsa salaku titik terminal, lumangsung boh dina situasi komunikasi aduteuteup (tatap muka; face to face communication) antarpribadi jeung kelompok, boh dina situasi komunikasi ngagunakeun mdia (mediated communication). Sanajan sacara umum
komunikasi linir leuwih ra lumangsung dina komunikasi ngagunakeun mdia iwal mdia telepon, dina komunikasi aduteuteup nu umumna lumangsung sacara dialogis, ttla bisa lumangsung. Contona, nalika kolot keur nyark atawa maparinan piwejang ka anakna, guru nerangkeun matri pelajaran di kelas, atawa jaksa macakeun tuduhan nu ditibankeun ka terdakwa di rohang pangadilan. Sedengkeun pross komunikasi sirkulr mangrupa pross komunikasi nu dituturkeun ku ayana feedback (umpan balik) ti pamiarsa ka panyatur, biasana mangrupa rspon atawa tanggapan pamiarsa kana pesen nu ditepikeun ku2
Linir; lempeng. Sirkulr, lalawanan tina linir; buleud.
21
panyatur. Dina sawatara konsp lianna, komunikasi sirkulr th teu bina ti pross komunikasi interaksional atawa transaksional. Adler jeung Rodman (2006:12), ngagambarkeun komunikasi linr sakumaha ieu di handap.
Bagan 2.4: Modl Komunikasi Linir (Rodman, 2006:12)
Dumasar bagan 4.4 di luhur, dina komunikasi linir, komunikasi th leuwih nyoko kana kagiatan panyatur (sender) nyusun kode (encoding) nu ngamuat sawatara id jeung parasaanana dina wangun pesen (message), tuluy ditepikeun ka pamiarsa (receiver) nu nyusun deui kod nu ditarimana (decoding). Dina ta kagiatan, hal penting lianna nu perlu diperhatikeun nyata sarana komunikasina (communication chanels), kamungkinan ayana rereged (noise), jeung
lingkunganana (environment). Sarana komunikasi th patali jeung kumaha pesen ditepikeun ku panyatur ka pamiarsana, bisa sacara langsung aduteuteup, atawa ngamangpaatkeun mdia lianna. Sarana nu dipilih th bisa mangaruhan kana kahontalna fk nu dipiharep
22
tina pesen nu ditepikeun. Patali jeung ta hal, Adler jeung Rodman (2006:12) ntlakeun, One important element of the linear model is the communication channel the method by which a message is conveyed between people. For most people, face-to-face contact is the most familiar and obvious channel.Writing is another channel. In addition to these long-used forms, mediated communication channels include telephone, e-mail, instant messaging, faxes, voice mail,and even videoconferencing.(The word mediated reflects the fact that these messages are conveyed through some sort of communication medium.) The channel you choose can make a big difference in the effect of a message. For example, a typewritten love letter probably wouldnt have the same effect as a handwritten note or card. Likewise, ending a relationship by leaving a message on your ex-lovers answering machine would make a very different statement than delivering the bad news in person.
Rereged (noise) ged pisan kamungkinana kasungsi sarta mangaruhan atawa ngaganggu kafktipan komunikasi linir. Nurutkeun Adler jeung Rodman (2006:12-13), rereged nu kasungsi th ngawengku rereged-rereged ksternal, fisiologis, jeung psikologis. Gambaran leuwih jntr perkara ta hal bisa katitn tina cutatan ieu di handap. The linear model also introduces the concept of noisea term used by social scientists to describe any forces that interfere with effective communication. Noise can occur at every stage of the communication process.Three types of noise can disrupt communicationexternal, physiological, and psychological. Ex-ternal noise (also called physical) includes those factors outside the receiver that make it difficult to hear, as well as many other kinds of distractions. For instance, too much cigarette smoke in a crowded room might make it hard for you to pay attention to another person, and sitting in the rear of an auditorium might make a speakers remarks unclear. External noise can disrupt communication almost anywhere in our modelin the sender, channel, message, or receiver. Physiological noise involves biological factors in the receiver or sender that interfere with accurate reception: illness, fatigue, and so on. Psychological noise refers to forces within a communicator that interfere with the ability to express or understand a message accurately. For instance, an outdoors person might exaggerate the size and number of the
23
fish he caught in order to convince himself and others of his talents. In the same way, a student might become so upset upon learning that she failed a test that she would be unable (perhaps unwilling is a better word) to understand clearly where she went wrong. Modl komunikasi linir baris patali og jeung faktor lingkungan (environment) nu mangrupa widang-widang pangalaman nu milu mantuan pikeun paham paripolah jalma lian. Dina modl komunikasi linir, lingkungan th teu saukur patali jeung lokasi fisik, tapi bisa ngawengku pangalaman pribadi jeung kasang tukang sosial budaya nu nyampak dina diri panyatur jeung pamiarsana, tur dibawa atawa dilibetkeun dina prakna komunikasi. Komunikasi dina rohang status ramatloka mdia sosial facebook, sacara psikologis teu bda jeung komunikasi aduteuteup, mangrupa kagiatan mungkus eusi pesen nu mangrupa pikiran ngaliwatan lambang basa tinulis, hasilna ngawujud minangka pesen nu saterusna dikirimkeun atawa dioperkeun ka pamiarsa. Sedengkeun sacara mkanis, aya dina kontks jumlah komunikanna ra, sacara primr ngagunakeun basa vrbal salaku pakakas kahiji, sacara skundr ngamangpaatkeun pakakas kadua nu mangrupa mdia internt, jeung situasi komunikasina linir.
2.2 Tks Dina pedaran di luhur geus dittlakeun yn komunikasi vrbal enas-enasna mangrupa komunikasi ngagunakeun basa. Salasahiji wujudna tinulis, bisa dicangking jeung dipaham ngaliwatan pross maca tks atawa bacaan kalawan daria.
24
Luxemburg, spk. (1992:86) ntlakeun yn tks mangrupa ungkara basa nu gembleng sacara eusi, sintaksis, jeung pragmatik. Eusina ntlakeun sawangan atawa gambaran nu nyampak dina kahirupan. Sawangan atawa gambaran kasebut dittlakeun dina wangun basa ngaliwatan caritaan atawa runtuyan kekecapan. Sacara sintaksis, tks mangrupa hiji gemblengan nu nmbongkeun silipakaitna unsur-unsur tatabasa kalawan konsistn. Sedengkeun sacara pragmatik, tks patali jeung kumaha basa digunakeun dina kontks nu tangtu. Nurutkeun Aminuddin (Purwo, 2000:290), tks mangrupa pedaran dunya id nu diwangun ku pakaitna lambang kabasaan jeung sistem tanda lianna luyu jeung cara nu digunakeun jeung dimekarkeun ku panyaturna. Tks bisa ngagambarkeun fakta, sawangan, sikep, harepan, harti, jeung rupa-rupa informasi lianna. Sedengkeun de Beaugrande jeung Dressler (Gazali spk., 2009:34), ngamanaan tks salaku peristiwa komunikatif nu dipangaruhan ku tujuh kritria: kohsi, kohrnsi, intnsionalitas, aksptabilitas, informativitas,
situasionalitas, jeung intertkstualitas. Kohsi patali jeung komponn tur adegan lahir tks sacara sintaksis. Nurutkeun Sudaryat (2003:36), kohsi mangrupa aspk formal basa dina wacana, kaasup organisasi sintaksis, wadah kalimah-kalimah disusun kalawan dalit tur kompak dina ngawangun tks. Sangkan wacana kohsif, panyatur diperedih nyangking pangawenguh perkara kadah basa, kanyataan, jeung pross nalar salaku panyindek sintaksis. Wacana kakara bisa disusun kalawan kohsif lamun aya kasaluyuan wangun kana situasi-batin basa (ko-tks)
25
jeung situasi-lahir basa (kon-tks). Kohsi bisa ditilik tina wengkuan gramatikal jeung lksikal, ngawengku (Sudaryat, 2003:37-41): 1) Kohsi Gramatikal, mangrupa salasahiji unsur pikeun ngagumulungkeun adengan wacana, bisa ngaliwatan: (a) Pronomina (kecap sulur; kecap gaganti) nu dipak pikeun nyuluran barang-barang jeung naon-naon nu dianggap barang, ngawengku: - kecap gaganti ngaran: jalma I (panyatur), jalma II (pamiarsa), jalma III (nu dicaritakeun); - kecap gaganti milik (possif): jalma I, jalma II, jeung jalma III; - kecap gaganti panuduh (demonstratif): jeroeun wacana (ndoforis) jeung luareun wacana (ksoforis); - kecap gaganti pananya (interogatif) kana jalma, barang, plihan, sabab, waktu, tempat, cara, jst.; - kecap gaganti nu teu tangtu. (b) Substitusi, dipak pikeun nyuluran kecap atawa omongan sjn dina wacana, bisa mangrupa kecap nu nuduhkeun kalakuan, kaayaan, hal, atawa eusi babagian wacana nu geus disebutkeun sammhna atawa sabadana (proverba); (c) lipsis, nu mangrupa cara ngaleungitkeun unsur-unsur wacana nu geus disebut sammhna; (d) Parallisme, nu mangrupa ngagunakeun kecap-kecap atawa omongan anu satata;
26
(e) Konjungsi, nu mangrupa kecap-kecap nu dipak pikeun nyambungkeun unit-unit sintaksis (frasa, kalusa, atawa kalimah) dina wangun nu leuwih jembar, ngawengku konjungsi satata (koordinatif), konjungsi teu satata (subordinatif), konjungsi papasangan (korlatif), sarta konjungsi
antarkalimah jeung antarparagraf. 2) Kohsi Lksikal, mangrupa tatali unsur lksikal (kandaga kecap) dina wacana, ngawengku: (a) Sinonim atawa kecap saharti, nyata kecap anu wangunna beda tapi hartina sarua; (b) Antonim atawa kecap sabalikna, nyata kecap-kecap anu miboga harti lalawanan atawa patukangtinggong; (c) Hiponim atawa kecap sawengku, nyata kecap-kecap anu hartina kawengku ku harti kecap sjn; (d) Kolokasi atawa mdan mana, nyata kecap-kecap anu aya dina lingkungan anu sarua; (e) Rptisi atawa bangbalikan, nyata malikan deui kecap-kecap anu sarua dina hiji wacana; jeung (f) kuivalnsi, nyata ngagunakeun kecap-kecap anu hartina sarua. Kohrnsi nyoko kana eusi basa dina wacana, mangrupa organisasi semantis, wadah gagasan-gagasan disusun dina runtuyan nu logis geusan nyungsi maksud omongan kalawan gampang tur keuna, ngawengku tatali semantis antarbagian wacana jeung gumulungna kasang tukang semantis (Sudaryat, 3003:37). Nurutkeun Titscher (Gazali spk., 2009:37), kohrnsi mimindengna
27
nyoko kana unsur-unsur tks nu teu merelukeun ralisasi linguistik, sakumaha dina implikatur. Nurutkeun Sudaryat (2003:41-45), gumulungna kasang tukang semantis dina ngawangun kohrnsi, bisa mangrupa 1) gangguan topik, 2) hubungan sosial antarpanyatur, jeung 3) warna mdium omongan nu dipak. Sedengkeun tatali semantis antarbagian wacana baris brh tina patalina proposisi-proposisi (klausa atawa kalimah), di antarana ngawengku: (a) tatali sabab-akibat, nyata tatali semantis anu nuduhkeun sabab katut akibat lumangsungna kajadian; (b) tatali alesan-akibat, nyata patali semantis anu nuduhkeun alesanana pangna kajadian lumangsung sarta kumaha kibatna; (c) tatali sarana-hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun geus kahontalna hiji hasil sarta kumaha cara ngahasilkeunana; (d) tatali sarana-tujuan, nyata patali semantis anu nuduhkeun langsung kajadian pikeun ngahontal hiji tujuan, najan ta tujuan th can tangtu kahontal; (e) tatali latar-kacindekan, nyata patali semantis anu nuduhkeun naon buktina anu dipak dadasar kacindekan; (f) tatali rakitan anggang hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun salasahiji kajadian henteu kahontal hasilna; (g) tatali sarat-hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun cara naon ba kudu dipilampah sangkan bisa ngahontal tujuan; (h) tatali babandingan, nyata patali semantis anu nuduhkeun babandingan hiji perkara atawa kajadian jeung perkara atawa kajadian lianna;
28
(i) tatali parafratis, nyata patali semantis anu nuduhkeun yn salasahiji bagian wacana ngbrhkeun eusi wacana ku cara sjn; (j) tatali implikatif, nyata patali semantis anu nuduhkeun yn salasahiji bagian wacana ngukuhan eusi bagian wacana sjnna; (k) tatali aditif, nyata patali semantis anu nuduhkeun gabungan, boh nu patali jeung waktu bareng atawa ngaruntuy boh henteu; (l) tatali idntifikasi antarbagian wacana nu bisa dipiwanoh pamak basa dumasar kana pangaweruh atawa pangalamanana; (m) tatali gnerik-spsifik, nyata patali semantis anu nuduhkeun hubungan antarbagian wacana tina umum kana husus; jeung (n) tatali ngupamakeun, nyata patali semantis anu nuduhkeun hiji perkara diibaratkeun kana perkara lianna. Perkara intnsionalitas, aksptabilitas, informativitas, situasionalitas, jeung intertektualitas, Titscher (Gazali spk., 2009:37-38) ntlakeun kieu, Intensionalitas berhubungan dengan sikap dan tujuan produser teks. Apa yang dia inginkan dan maksudkan dengan teks tersebut? Sejalan dengan pengertian tersebut, menggigau tidak akan dianggap sebagai teks, sebaliknya buku telepon dipandang sebagai teks. Akseptabilitas merupakan cermin intensionalitas. Sebuah teks harus diakui oleh resipien-resipien dalam sebuah situasi tertentu. Kriteria ini tentu saja berhubungan dengan konvensionalitas dan tidak berarti bahwa resipien dapat dengan mudah menolak teks secara sembarangan. Dengan demikian akseptabilitasberkaitan dengan tingkat kesiapan pendengar dan pembaca untuk untuk mengaharapkan sebuah teks yang berguna dan relevan... Informativitas mengacu pada kuantitas informasi yang baru atau diharapkan dalam sebuah teks. Secara bersamaan, informativitas tidak hanya berhubungan dengan kuantitas, namun juga kualitas dari hal yang ditawarjan: bagaimana materi baru itu distrukturkan dan menggunakan peranti kohesif apa? Situasionalitas berarti bahwa konstelasi-pembicaraan dan situasi tuturan memainkan peran penting dalam pemroduksian teks (Wodak dkk.
29
1989:120). Hanya ragam atau tipe-tipe teks dan gaya tuturan atau bentuk sapaan tertentu sajalah yang secara situasional dan kultural. Kriteria seperti ini menggiring ke arah lahirnya konsep wacana karena wacana umumnya didefinisikan sebagai teks dalam konteks... Intertekstualitas memiliki dua jenis makna. Di satu sisi, intertekstualitas menyatakan bahwa suatu teks hampir selalu terkait dengan wacana sebelumnya atau wacana yang muncul secara bersamaan dan, di sisi lain, intertekstualitas juga menyiratkan kalau ada kriteria formal yang menghubungkan teks-teks tertentu dengan teks-teks lain dalam genre-genre atau jenis-jenis tertentu...
Nurutkeun Wodak (Gazali spk., 2009:39), genre-genre dina intertkstualitas th bisa dipedar salaku skema (schema) atawa rangkay (frame). Dumasar wangun wacanana: tks naratif gumantung kana prinsip panataan tmporal, tks argumntatif ngagunakeun pakakas pengkontrasan, tks dskriptif ngagunakeun unsur lokal (spasial atawa tmporal), jeung tks instruktif miboga sipat argumntatif tur numeratif. Dipatalikeun jeung kontks, tks gumulung dina wacana. Titscher spk. (Gazali spk., 2009:41) nyutat katerangan Foucault nu dittlakeun dina bukuna The Archaeology of Knowledge and The Discourse of Language, nekenkeun: Terakhir, bukannya secara berangsur-angsur mengurangi pengertian kata wacana yang agak fluktuatif, saya percaya bahwa saya telah menambahkan pada pengertiannya: terkadang memperlakukannya sebagai domain umum semua pernyataan, kadang sebagai kelompok pernyataan yang dapat diperlakukan secara individual dan kadang sebagai praktik yang memang sengaja diatur untuk menjelaskan sejumlah pernyataan tertentu; dan belumkah saya memperbolehkan kata wacana yang sama, yang seharusnya bertindak sebagai sebuah batasan bagi istilah pernyataan, untuk memiliki makna yang beragam ketika saya menggeser analisis saya atau titik penerapannya, sejalan dengan meredupnya istilah pernyataan? Patali jeung ta hal, dumasar katerangan van Dijk, Titscher spk. (Gazali spk., 2009:43) ntlakeun yn wacana th umumna mangrupa tks jeung kontks,
30
tur minangka bukti nu perlu pikeun dipedar sacara mpiris, sawadina dipaham salaku hiji paripolah. Sedengkeun Vass (Gazali spk., 2009:42-43), ngamanaan wacana salaku: 1. (sacara umum): tuturan, percakapan, diskusi; 2. Penyajian diskursif sederet pemikiran dengan menggunakan serangkaian pernyataan; 3. Serangkaian pernyataan atau ujaran, sederet pernyataan; 4. Bentuk sebuah rangkaian pernyataan/ungkapan; yang dapat berupa (arkeologi): wacana ilmiah, puitis, religius; 5. Perilaku yang diatur kaidah yang menggiring ke arah lahirnya serangkaian atau sistem pernyataan-pernyataan yang saling terkait (=berbagiai bentuk pengetahuan) (kedokteran, psikologi, dan sebaginya) (misalnya, dalam karya Mitchel Foucault); 6. Bahasa sebagai sesuatu yang dipraktikka; bahasa tutur (misalnya, dalam karya Paul Ricouer); 7. Bahasa sebagai suatu totalitas; seluruh bidang linguistik; 8. Mendiskusikan dan mempertanyakan kriteria validitas dengan tujuan menghasilkan konsensus di antara peserta wacana (misalnya, dalam karya Jurgen Habermas). Nurutkeun Sudaryat (2006:112), wacana bisa disebutkeun salaku rkaman kabasaan nu gembleng dina prak-prakan komunikasi. Saterusna Sudaryat ntlakeun, Wacana merupakan peristiwa komunikasi yang terstruktur dan dimanifestasikan dalam perilaku linguistik serta membentuk suatu keseluruhan yang padu (uniter) (Edmondson, 1981:4). Perilaku linguistik itu dimanifestasikan dalam bentuk ujaran yang berkesinambungan, unsurunsurnya berkaitan erat, dan secara gramatikal teratur rapi (Carlson, 1983 xiii-xiv). Karena itu, wacana dapat disebut rekaman kebahasaan yang utuh tentang peristiwa komunikasi. Komunikasi itu dapat menggunakan bahasa lisan maupun bahasa tulisan. Wacana mungkin bersifat transaksional, jika yang dipentingkan ialah isi komunikasi itu, tetapi mungkin bersifat interaksional jika merupakan komunikasi timbal-balik. Wacana lisan yang transaksional mungkin berupa pidato, ceramah, tuturan, dakwah, deklamasi, dan lain sebagainya. Wacana lisan yang interaksional dapat berupa percakapan, debat, tanya-jawab (di sidang peradilan), dan lain sebagainya. Wacana tulisan yang transaksional mungkin berupa intruksi, iklan, surat, cerita, esei, makalah, tesis, dan lain sebagainya. Wacana tulisan yang transaksional mungkin berupa polemik, surat-menyurat antara dua orang, dan lain sebagainya. Apa pun bentuknya, wacana
31
mengasumsikan adanya penyapa (=addressor) dan pesapa (=addressee). Dalam wacana lisan penyapa ialah pembicara, sedangkan pesapa ialah pendengar. Dalam wacana tulisan penyapa ialah penulis, sedangkan pesapa pembaca (2006:119). Tks dina wacana dipatalikeun jeung kontks budaya (context of cultur), kontks situasi (context of situation), sarta kontks rfrnsi (context of reference). Nurutkeun Sudaryat (2006:157-158), kontks budaya ngagelarkeun rupaning tks (genres of text) nu digunakeun ku masarakat pikeun tujuan komunikasi, ngawengku sagemblengna kasang tukang kahirupan sosial budaya salaku jaringan sosial konomi. Kontks situasi mangrupa kontks nu mangaruhan rupaning pilihan panyatur basa, nu ngawengku puseur bahan (field), hubungan panyatur jeung pamiarsa (tenor), jeung saluran komunikasi nu digunakeun (mode). Sedengkeun kontks rfrnsi patali jeung topik atawa pusuer omongan. Ku ta hal, pross maham wacana th teu saukur patali jeung ngamanaan kode basa, unit sintaksis, jeung semantis nu nyangkaruk dina tks, tapi gumulung sacara kontkstual. Sudaryat (2006:158), ntlakeun kieu, ... ketika menanggapi teks sebagai wacana, penafsiran yang dilakukan oleh pembaca bersifat kotekstual (co-textual). Dinyatakan demikian karena penafsiran pembaca selain memperlihatkan hubungan gambaran makna dalam teks yang dibentuk oleh konteks testualnya: hubungan makna kata, makna kalimat, dan satuan tematis dalam teks, pembaca juga mesti memperlihatkan konteks ujaran, konteks budaya, dan konteks referensi. Pada sisi lain, proses pemahaman itu juga mesti diarahkan oleh pemahaman kaidah pragmatik yang secara eksplisit atau implisit melatarbelakangi penghadiran suatu teks. Kompleksitas pemahaman itu pun masih juga perlu dikaitkan dengan kenyataan bahwa perwujudan teks sebagai bentuk pemaparan fakta, pendapat, sikap, dan tujuan, juga dilatarbelakangi oleh sudut pandang tertentu. Sudut pandang atau perspektif tersebut selain berhubungan dengan aspek psikologis dan ideologis penutur, juga berkaitan dengan jarak yang ditentukan oleh penutur berdasarkan pilihan pemberadaannya dalam ruang dan waktu.
32
Wujudiah tks bisa lisan jeung tulisan. Dina konsp linguistik Saussurean, tks lisan mangrupa wujud poko jeung nyata (konkret) dina pamakan basa, sedengkeun tks tinulis saukur wujud skundr. Nurutkeun Aminuddin (2000:299), dina konsp linguistik Derrida, tks tinulis sastuna miboga karakteristik nu tangtu, ngawujud mangrupa wacana salaku rprsntasi txt. Ku ta hal, Derrida ntlakeun: Speech comes to be added to intuitive presence (of the entity, of essence, of the eidos, of ousia, and so forth); writing comes to be added to living selfpresent of speech, masturbation comes to be added to so called normal sexual experience, culture of nature, evil to innocence, history of origin, and so on. (Aminuddin dina Purwo, 2000:300)
Dina tks tinulis, wujud nyata tks nu mangrupa tulisan teu miboga hubungan linir jeung notasi fontik. Sok sanajan leupas tina kontks langsungna, tks tinulis bisa ngalaman escapement (ngawangun satuan-satuan perspsi dumasar kalimah) jeung displacement (robahan satuan perspsi luyu jeung ciri rstropksi jeung antisipasi nu dilakukeunana). Bda jeung tks lisan nu pamahamanan ungkarana dilakukeun sacara mkanis dina hubungan timbal-balik antara panyatur jeung pamiarsana, dina tks tinulis mah pamiarsa (nu maca) th adu hareupan jeung kaayaaan nu ku de Man disebut blindness and insight (Aminuddin dina Purwo, 2000:301). Kaayaan blindness and insight dina tks tinulis disungsi ku nu maca ngaliwatan interprtasi kalawan maham gramatikartorika jeung hubungan intertkstualna. Patali jeung komunikasi, tks dina rohang status facebook th enas-enasna mah tks vrbal, mangrupa omongan langsung panyatur nu ditepikeun ka pamiarsana. Mdium skundr nu digunakeun pikeun nepikeun ta omongan
33
mangrupa mdia lltronik nu wujudna internt. Ku ta hal, tks vbal dina rohang status facebook wujudna tinulis, bisa dicangking jeung dipaham ngaliwatan pross maca kalawan daria.
2.3 Laku Basa 2.3.1 Kontks Laku Basa Kontks laku basa mangrupa ciri-ciri alam luareun basa atawa lingkungan non-linguistik anu numuwuhkeun mana omongan atawa wacana nalika lumangsungna komunikasi. Nurutkeun Foucault, wacana lumangsung dina kontks makro nu wujudna rupa-rupa organisasi jeung institusi. Sedengkeun nurutkeun Wodak, wacana og lumangsung dina waktu, tempat, partisipan nu tangtu, jst. nu mangrupa kontks-mikro. Kontks makro jeung mikro ku Aaon Cicourel mah disebutna kontks lega jeung kontks lokal (Gazali, 2009:45). Patali jeung ta hal, Gumperz (Gazali, 2009:46) ntlakeun: Aspek perilaku lingistik apapun pilihan leksikal, prosodik, fonologis dan sintaksis bersam-sama dengan penggunaan kode, dialek atau gaya tertentu bisa berfungsi untuk mengindikasikan aspek konteks yang relevan untuk mengintepretasikan apa maksud seorang penutur. Konsp Gumperz di luhur aya kasaluyuan jeung konsp rangkay (frame) nu dittlakeun ku Goffman. Dina konsp rangkay Goffman, kontks mangrupa rangkay nu ngawujud situasi jeung tindakan hiji jalma dina prakna komunikasi. Situasi jeung tindakan muncul tina pangalaman subjktif hiji jalma, nepi ka
34
kontks teu salawasna angger, tapi ngalaman parobahan luyu jeng parobahan ajninajn sosiokultural (Gazali, 2009:45). Kontks dina laku basa th baris patali jeung faktor lingkungan (environment) nu mangrupa widang-widang pangalaman nu milu mantuan pikeun paham kana paripolah jalma lian. Dina modl komunikasi linir, lingkungan th teu saukur patali jeung lokasi fisik, tapi bisa ngawengku pangalaman pribadi jeung kasang tukang sosial budaya nu nyampak dina diri panyatur jeung pamiarsana, tur dibawa atawa dilibetkeun dina prakna komunikasi. Kontks sarupa kitu th nyampak dina komponn omongan (components of speech). Nurutkeun Sudaryat (2007:294-306), komponn omongan nu jadi ciri kontks th ngawengku: 1) undak usuk basa atawa tatakrama basa, 2) nu mak basa jeung nu dicaritakeun, 3) galur omongan, 4) kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, 5) alat nu digunakeun, 6) rasa, nada, jeung ragam basa, 7) amanat jeung tujuan omongan. Patali jeung kontks salaku ciri luareun basa, galur omongan sastuna aya dina wengkuan nu patali jeung adegan basana sorangan. Ku ta hal, galur omongan mah kuduna teu diasupkeun kana komponn omongan nu mangrupa kontks.
2.3.1.1 Undak Usuk Basa atawa Tatakrama Basa Undak usuk basa atawa tatakrama basa mangrupa kasopanan dina makna basa dina prakna komunikasi. ta kasopanan geus disaluyuan jeun diajnan minangka hiji kahadan ku masarakatna pikeun silih hormat jeung silih ajnan. Dina prakna, undak-usuk atawa tatakrama basa th bisa ngawujud patali jeung
35
kakawasaan, kalungguhan, kaakraban, jeung kontak antara panyatur jeung pamiarsa katut jalma nu dicaritakeun. Masarakat panyatur basa Sunda mibanda konsp ragam basa nu disebut undak-usuk basa Sunda (UUBS). Leupas tina padungdengan perkara perlu-henteu digunakeunana dina pakumbuhan masarakat basa Sunda, UUBS th mangrupa salasahiji wangun variasi basa dumasar kana tahap-tahapna jalma anu diajak nyarita jeung situasi lumangsungna komunikasi. Nurutkeun Hidayat Suryalaga (2005), dina UUBS tahap-tahapna jalma nu diajak nyarita jeung situasi lumangsungna komunikasi th mangaruhan kana ragam basa nu kudu digunakeun. Enas-enasna, munculna tatakrama basa th gumantung kana tilu perkara, nyata: 1) pamak basa, saha panyatur, pamiarsa, jeung saha nu dicaritakeun, 2) kalungguhan pamak basa, naha sahandapeun, sasama, atawa saluhureun, jeung 3) gambaran rasa panyatur waktu komunikasi lumangsung. Nurutkeun pola anu normatif-formal (baku) mimitina aya dalapan ragam basa dina UUBS, nya ta: a. Ragam Basa Hormat (Basa Lemes), diwangun ku: 1) Ragam Basa Lemes Pisan (Luhur) 2) Ragam Basa Lemes keur Batur 3) Ragam Basa Lemes keur Pribadi (Sedeng) 4) Ragam Basa Lemes Kagok (Panengah) 5) Ragam Basa Lemes Kampung (Dusun) 6) Ragam Basa Lemes Budak b. Ragam Basa Loma (Akrab, Kasar) 1) Ragam Basa Loma (Akrab, Kasar, Ntral)
36
2) Ragam Basa Garihal (Kasar Pisan, Songong) Dina kanyataanana, saeutik pisan kecap anu mibanda dalapan tingkat (ragam) wangunna. Anu sering digunakeun mah nya ta Ragam Basa no. 2, no. 3 jeung no. 7. Parandn kitu, Fishman jeung Gumperz (dina Aslinda, 2007:106), ntlakeun yn variasi basa samodl kitu th digunakeunana leuwih ku masarakat tradisional nu boga sipat nutup diri balukar faktor sosial jeung kultural. Demi masarakat modren mah mangrupa masarakat basa nu katang terbuka, dina ngagunakeun basa th leuwih nyoko kana rupaning variasi dina basa anu sarua.
2.3.1.2 Nu Mak Basa jeung Nu Dicaritakeun Nu mak basa ngalibetkeun saha nu nyarita (panyatur) atawa nu nulis (panulis) jeung saha nu diajak nyarita (pamiarsa) atawa nu maca (pamaca). Panyatur jeung pamiarsa th bisa bda-bda nurutkeun umurna, kaayan warugana, kaayaan mntalna, jeung kamahran mak basana. Tina segi umurna, nu mak basa th bisa budak, rumaja, bisa kolot. Tina kaayaan warugana, nu mak basa th bisa lalaki, aww, malah bisa og banci. Tina kaayaan mntalna, nu mak basa th bisa jalma pinter, bodo, atawa sineger tengah. Sedengkeun tina kamahran makna basa, bisa captang, arapap-eureupeup, atawa lumrah ba. Lumangsungna komunikasi basa antara panyatur jeung pamiarsa th museur kana objk nu dicaritakeun. Objk nu dicaritakeun th jadi galeuh atawa jejer omongan, bisa mangrupa jalma, barang, kaayaan, atawa kajadian.
37
2.3.1.3 Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Maksud omongan bisa dipangaruhan ku kedalna omongan nu bisa lumangsung di tempat, dina waktu, jeung suasana nu tangtu. Tempat lumangsungna omongan bisa dimana wa, di antarana di imah, di pasar, di jalan, di sawah, di kantor, di masjid, jst. Pon kitu deui waktu lumangsungna omongan bisa iraha wa, di antarana isuk-isuk, beurang, sor, atawa peuting. Bisa og dumasar dangka waktu ayeuna atawa baheula. Tina ta hal, tangtu basa nu digunakeunana bakal bda, utamana dina lebah pilihan kecapna. Sedengkeun suasana lumangsungsa omonagn bisa dina rupa-rupa kaayaan, di antarana dina kaayaan dines (formal; resmi) atawa sahinasna (teu resmi; informal). Pon kitu deui bisa dina kaayaan sapopo, bisa og dina kaayaan nu husus kayaning upacara adat. Sarua jeung dumasar kana waktuna, basa nu digunakeun dumasar kana suasanana og bakal bda-bda luyu jeung kaayaannana.
2.3.1.4 Alat Nu Digunakeun Enas-enasna basa mangrupa pakakas komunikasi. Basa nu digunakeun dina prakna komunikasi th bisa basa lisan bisa basa tulisan. Samalah aya og nu mangrupa gerak awak atawa kinesik dina wangun rengkuh, peta, atawa pasemon. Najan gumantung kana tempat, waktu, jeung suasana, dina prakna komunikasi sok
38
dibantuan ku digunakeunana alat-alat nu tangtu. Di antarana wa lawong, radio, televisi, surat, majalah, telepon, jeung internt.
2.3.1.5 Rasa, Nada, jeung Ragam Basa Rasa mangrupa sikep panyatur kana jejer atawa objk nu keur dicaritakeun. Sipatna subjktif, sabab kacida gumantungna kana pribadi panyaturna. Dina waktu lumangsungna omongan, panyatur miboga rasa bungah, sedih, keuheul, resep, ningnang, yakin, atawa ragu-ragu. Aya kalana kalimah atawa ungkara nu digunakeun th sarua pikeun sababaraha rasa, ngan tangtu wa hartina mah tetep bakal bda. Nada mangrupa sikep panyatur ka pamiarsana. Mh sarua jeung rasa, nada og sipatna bisa subjktif sabab dipangaruhan ku pribadi panyaturna. Rupa-rupa nada nu brh dina lumangsungna omongan th, di antarana sinis, nyungkun, meupeuh lemes, atawa ceplak pahang. Sedengkeun gaya nyaritana mah bisa torojogan bisa og malibir. Ragam basa nyoko kana rupa-rupa wacana atawa omongan anu dipak nalika komunikasi. Konsp ragam basa nu dipake ku masarakat th gelar dumasar kana: 1) cara makna basa; Cara makna basa (ways of speaking) th mangrupa hubungan atawa kajadian nyarita, makna basa, jeung gaya patali jeung kamampuh jeung peran hiji jalma, kontks jeung institusi, sarta kapercayaan, ajn-inajn, jeung sikep. ta hal th museur dina konsp yn kajadian komunikasi dina hiji komunitas
39
mibanda pola-pola kagiatan makna basa, nepi ka kompetensi komunikatif hiji jalma og ngawengku pangaweruh perkara pola kasebut, carana tangtu bdabda gumantung budayana swang-swangan. 2) komunitas makna basa; Komunitas makna basa th mangrupa sajumlahing jalma nu ngagunakeun hiji basa atawa dialk nu tangtu. 3) situasi, kajadian, jeung makna basa; Situasi makna basa mangrupa wengkuan anu basajan tapi kaitung hs, patali jeung pragmatik nu dipangaruhan ku kontks sosial, wangun gramatikal, jeung intonasi. 4) komponn makna basa; Komponn makna basa biasana sok disebut ku istilah SPEAKING, nu mangrupa wancahan tina Situation, Participant, End, Act sequence, Keys, Instrumentalities, Norm, jeung Genre. 5) Ajn-inajn satukangeun makna basa; Kalawan nitnan prak-prakan makna basa, bisa katitn og rupaning hal kayaning saha nu nyarita, ti kelompok mana, mana sosial omonganana, ajninajn, sawangan hirup, jst. Kagiatan makna basa Sunda dina rupa-rupa mdium ngalahirkeun variasi basa. Kartomihardjo (1988:82) ntlakeun yn variasi basa mangrupa rupaning makna basa balukar ayana kelas sosial konomi, kasang tukang atikan, profsi, idologi, kahayang, jeung agama. Napak kana pamadegan Halliday, nurutkeun
40
Char jeung Agustina (2004:61-62), variasi basa th bisa diklasifikasikeun dina opat wengkuan, nya ta: 1) wengkuan panyatur Variasi basa dumasar kana wengkuan panyatur ngawujud dina variasi basa anu sipatna individual dumasar kana warna sora, pilihan kecap, gaya basa, susunan kalimah, jst. nu mangrupa sipat-sipat has unggal jalma (idiolk) jeung variasi basa tina kelompok individu nu rana rlatif nu nyicingan hiji tempat (dialk). Salian ti ta, aya og kronolk atawa dialk tmporal, nya ta variasi basa nu digunakeun ku kelompok sosial dina wengkuan waktu anu tangtu; jeung sosiolk atawa dialk sosial, nya ta variasi basa anu patali jeung status, golongan jeung kelas sosial panyaturna. 2) wengkuan pamakan Variasi basa patali jeung wengkuan pamakan disebutna fungsiolk atawa rgister, biasana digunakeun pikeun kaperluan widang-widang anu tangtu, kayaning widang sastra, jurnalistik, tatann, militr, atikan, jst. 3) wengkuan kaformalan Nurutkeun Martin Joss, variasi basa dumasar kana wengkuan kaformalan th ngawengku gaya (ragam) beku, resmi, usaha, loma, jeung akrab. - Ragam beku (frozen) mangrupa variasi basa anu pangformalna, biasana digunakeun dina kagaiatn-kagiatan upacara resmi jeung hidmat, kayaning hutbah, undang-undang, akte notaris, sumpah, jst. - Ragam resmi (formal) mangrupa variasi basa nu biasana digunakeun
misalna dina pidato kanagaraan, rapat dinas, buku atikan, jst.
41
- Ragam usaha (consultative) mangrupa variasi basa nu digunakeun dina gunem catur biasa di sakola, rapat-rapat, atawa nu orientasina kana hasil atawa produksi. Posisina bisa disebutkeun aya di antara ragam formal jeung ragam informal (rinh). - Ragam loma (informal) mangrupa variasi basa anu digunakeun dina situasi teu resmi, kayaning gunem catur jeung kulawarga atawa babaturan dina waktu-waktu istirahat, olahraga, pakansi, jst. Biasana sok direumbeuy ku wangun-wangun algro (kekecapan nu dipondokken). - Ragam akrab (intimat) mangrupa variasi basa anu biasa digunakeun ku panyatur jeung pamiarsa nu hubungana geus akrab, kayaning papada anggota kulawarga atawa sobat. Biasana sok ngagunakeun kekecapan atawa basa nu teu lengkep jeung artikulasi nu teu pati cs. 4) wengkuan sarana Variasi basa patali jeung wengkuan sarana ditilik tina pakakas anu digunakeun, ngawengku ragam lisan nu ditepikeun kalawan dibantuan ku unsur-unsur suprasgmntal jeung ragam tulisan nu ditepikeun ngaliwatan simbul jeung tanda baca. Sudaryat (2007:3-6), ngawincik ragam basa Sunda dumasar kana sababaraha wengkuan, kayaning nu makna jeung darah dipakna, tahap atikan, sikep panyatur, warna makna basa, pasosokna, pangdorong dipakna, jeung latarna. Dumasar kana wengkuan nu makna, dipakna basa Sunda th keur sadirieun jeung keur ka batur. Keur sadirieun, nya eta dina waktu urang ngimpi, ngadunga, kukulutus, ngitung, jeung catetan poan dina agnda pribadi. Keur
42
ka batur, nyata waktu urang paguneman atawa komunikasi; nyatana pikeun alat campur gaul jeung papada urang Sunda atawa nu lain urang Sunda tapi geus bisa basa Sunda. Unggal golongan di masarakat Sunda, kayaning TNI, patani, pagaw, pajabat, pangusaha, guru, ulama, jeung murid, ngagunakeun basa Sunda dina ngabahas rupa-rupa jejer, saperti agama, pulitik, kamasarakatan, konomi, atikan, pangaweruh, jeung seni, sok sanajan ari lila jeung mindengna makna basa Sunda mah bda-bda keur unggal golongan jeung unggal jejer th. Sedengkeun ragam basa anu dipak di darah atawa wewengkon geus lila disebut basa Sunda wewengkon. leu basa th katangen tina lentong jeung kecap-kecapna. Ragam basa nurutkeun atikan formal ngabdakeun ayana ragam basa nyakola jeung ragam basa teu nyakola. Ragam basa ti panyatur anu nyakola upamana mah brh lebah ucapan fonm-fonm tina basa kosta, ngukuhan kadah basa, boh tata basana boh undak usuk basana. Ragam basa nurutkeun sikep panyatur raket patalina jeung kakawasaan, kalungguhan, sarta lomana antara panyatur, pamiarsa, jeung jalma nu dicaritakeun, ngawujud dina konsp undak usuk basa atawa tata krama basa, mangrupa sopan santun makna basa. Undak usuk basa Sunda dipasing-pasing jadi ragam basa lemes (hormat) jeung ragam basa kasar (loma, atawa teu hormat). Ragam basa lemes aya dua rupa, nyata lemes keur batur jeung lemes keur sorangan, anu bisa katitn wujudna dina (a) lisan atawa kecap, (b) pasemon, (c) rengkuh jeung peta, sarta (d) lentong anu merenah. Ragam basa nurutkeun warna makna basa disawang tina jihat jejer omongan, medium atawa sarana, jeung sipat pasosokna. Disawang tina jejer
43
omongan aya ragam basa urang rea (balara) anu ilahar dipak sapopo jeung ragam basa urang ar nu dipake husus dina widang jurnalistik, palmuan, sastra, jeung agama. Disawang tina mdium makna aya ragam basa lisan anu dipak dina paguneman atawa biantara, aya ragam basa tulis nu dipak dina surat, koran, majalah, jeung buku. Disawang tina jihat pasosokna, aya ragam basa nyunda jeung ragam basa nu teu nyunda. leu th henteu ngandung harti masarakat Sunda ulah narima pangaruh tina basa lian. Nyerep unsur tina basa lian dimeunangkeun pisan, pangpangna dina hal pakeman-pakeman rasa anyar dina basa Indonsia anu beuki loba tur populr sarta dina basa Sunda tacan aya sawandana. Aya hal nu jadi pangdorong dipakna basa Sunda th, salasahijina patali jeung batur nyarita. Sudaryat (2007:5) ntelakeun kieu, Lamun batur nyarita saluhureun, dorongan nyarita ku basa Sunda leuwih ged batan ka sahandapeun. Bisa katangen, hiji anak nyarita ka kolotna ku basa Sunda, tapi ari jeung dulurna atawa babaturanana mah mak basa Indonesia atawa basa Sunda dicampur ku basa Indonesia. Ari digunakeunana basa Sunda nu kapangaruhan ku latar, nyata naha di imah, di pakumbuhan, atawa di kantor. Imah jadi latar tempat panglobana dipakna basa Sunda, ditma ku latar pakumbuhan sapopo, jeung pangsaeutikna nyata di kantor. Jaba ti eta, basa Sunda th ged pisan kapakna dina kajadian anu aya patalina jeung adat kabiasaan, upamana ba dina ngalamar jeung ssrahan.
Ragam basa Sunda bisa ditilik og dumasar kana wengkuan gender. Salaku langue, basa miboga sistem jeung subsistem nu dipaham ku panyaturna. Parandn kitu, sok sanajan ta panyatur nyicingan masarakat basa nu sarua, wujudiahna basa (parole) th teu dicangking kalawan sarua. Salian ti alatan ragemna panyatur nu aya di hiji masarakat basa jeung interaksi sosial nu bda ti
44
papada panyaturna, bisa og alatan ayana bda jenis kelamin. Holmes (1995:6) ntlakeun, I suggested above that women tend to be more polite than men. More specifically, it will become clear in the following chapters that, in general, women are much more likely than men to express positive politeness or friendliness in the way they use language. Womens utterances show evidence of concern for the feelings of the people they are talking to more often and more explicitly than mens do. Nurutkeun Holmes sakumaha cutatan di luhur, umumna basa nu digunakeun ku wanoja mindeng nmbongkeun ciri kasopanan nu leuwih positif ti batan basa nu digunakeun ku lalaki. Salian ti ta, dibandingkeun jeung lalaki, dina prakna komunikasi th panyatur wanoja mah umumna leuwih nekenkeun kana tinimbangan parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyaritana. Ciri lianna nu ngabdakeun basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki th nurutkeun Eckert jeung Mc. Cornell-Ginet (Florian, 1997:127) di antarana: Womens language has been said to reflect their (our) conservatism, prestige consciousness, upward mobility, insecurity deference, nurture, emotional expressivities, connectedness, sensitivity to others, solidarity. And mens language is heard as evincing their toughness, lack of affect, competitiveness, independence, competence hierarchy, control. Basa nu digunakeun ku wanoja leuwih nekenkeun kana hal-hal nu konservatif, prstis, mobilitas ka luhur, rasa asih, rasa paduli ka lawan nyarita nu didadasaran ku snsitivitas, jeung solidaritas. Sedengkeun basa nu digunakeun lalaki mah leuwih nmbongkeun kurangna rasa asih, keukeuh-peuteukeuh, ayana rasa silisaing, kabbasan, konsp lalaki salaku nu nyekel hirarki kakawasaan, jeung kontrol. Bdana basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki nurutkeun Lakoff (Holmes, 1997:73), bisa disawang tina pakakas linguistik nu digunakeunana.
45
Hedges jeung booster mangrupa pakakas linguistik nu bisa nmbongkeun bdana basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki. Hedges (panglemes) aya dina karakteristik basa nu digunakeun ku wanoja, biasana nmbongkeun rasa teu percaya diri kaom wanoja, nmbongkeun rasa teu nyaman patali jeung kalungguhan wanoja, sarta nmbongkeun paripolah nu leuwih sopan ti batan lalaki. Hedges biasana digunakeun pikeun ngalemeskeun ungkara basa atawa omongan. Sedengkeun booster (panguat), digunakeun pikeun nguatan fk ungkara basa atawa omongan, leuwih ra digunakeun ku lalaki. Wangun Hedges jeung booster bisa mangrupa question tag jeung pragmatic particles (Holmes, 1997:79-95). Question tag (tanda pananya) bisa diwangun tina canonical tag (tanda resmi) kecap atawa frase pananya nu miboga intonasi nak atawa turun. Canonical tag dina question tag th ngawengku opat rupa, nyata epistemic tags, challenging tags, facilitative tags, jeung softening tags. Epistemic jeung challenging tags mangrupa tanda nu kaasup kana wengkuan booster, leuwih ra digunakeun ku panyatur lalaki. Epistemic tags digunakeun pikeun ksprsi kateupastian saurang panyatur, miboga fungsi rfrnsial jeung afktif, museur dina akurasi informasi nu kamuat dina proposisi kalawan teu merhatikeun parasaan panyaturna, nepi ka leuwih miboga fungsi pikeun ngaksprsikeun kateupastian hiji proposisi ti batan mangrupa pakakas kasopanan. Challenging tags mangrupa cara atawa stratgi pikeun ngayakeun konfrontasi, digunakeun dina kagiatan mangaruhan pamiarsa kalawan tekenan nu jero sangkan ngarspon atawa mr kontribusi dina dialog.
46
Sedengkeun facilitative jeung softening tags mangrupa tanda anu kaasup kana wengkuan hedges, leuwih ra digunakeun ku panyatur wanoja. Facilitative jeung softening tags th tanda nu miboga ciri kasopanan, merhatikeun parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyarita panyaturna, tur leuwih nekenkeun kana mana afktif ti batan mana rfrnsial. Bdana, facilitative tags nekenkeun kana ciri kasopanan positif, sedengkeun softening tags nekenkeun kana ciri kasopanan ngatif.
2.3.1.6 Amanat jeung Tujuan Omongan Amanat omongan mangrupa pesen panyatur nu geus katarima ku pamiarsana. Eusina bisa angrupa rasa, pikiran, jeung kahayang. Dina amanat th aya maksud panyatur saperti ngawawa
